مراحل آشنایی پیش از ازدواج

امام صادق(علیه السلام) به مردى که در آستانه ازدواج بود فرمود:
اُنظُر أیْنَ تَضَعُ نَفْسَکَ وَ مَنْ تشرکه فی مالِک و تطّلعُه على دینک و سِرّک...؛
قبل از آن‏که براى ازدواج اقدام کنى جوانب کار را با دقّت بررسى کن و ببین که مى‏خواهى خودت را در چه موقعیّتى قرار بدهى و چه کسى را شریک مال خود مى‏سازى و چه کسى را نسبت به اعتقادات و اسرار خود، آگاه مى‏کنى؟! (1)
در فصل قبل به این نتیجه رسیدیم که شناخت دقیق و انتخاب آگاهانه و با اختیار و آزادى، اساس ازدواج پایدار و موفق است. حال در پى پاسخ به این سؤال هستیم که چگونه به چنین شناختى برسیم و زندگى نوین همراه با خوشبختى را پى‏ریزى کنیم.
براى دستیابى به شناخت صحیح نسبت به طرف مقابل و چگونگى شکل‏گیرى خانواده جدید، مراحلى به ترتیب زمانى و منطقى با شرح لازم پیشنهاد مى‏شود تا در دو دوره قبل و بعد از خواستگارى اجرا شود.
قبل از بیان مراحل، تذکر چند نکته ضرورى است:
مراحل آشنایى طرفین، در ضمن دیگر مراحل مقدماتى ازدواج بیان شده‏است تا مطالب از جامعیّت نسبى برخوردار شود.
به حسب ترتیب زمانى و منطقى، ورود به هر مرحله جدید، منوط به موفقیت مرحله قبل است.
مى‏توان ادّعا کرد که دین اسلام، به طور منحصر به فرد، براى حیثیّت شخصى و خانوادگى آحاد جامعه، حرمت و قداست فراوانى قائل شده و بسیارى از مقررات را بر محور حفظ آبروى اشخاص استوار کرده‏است و از آن‏جا که ممکن است یکى از طرفین به هر دلیلى از ادامه مراحل منصرف شود؛ پس سزاوار است که اولیاى طرفین زمینه‏هایى فراهم آورند که حتّى‏المقدور همه مراحل آشنایى در فضایى محرمانه‏تر و به دور از دید و نظر همسایه‏ها و دیگر بستگان طى شود و همه یافته‏ها را « راز ناگفتنى» قلمداد کنند.
گفتنى است رعایت کتمان ، با نظرخواهى و مشورت که از جایگاه برجسته‏اى در تشکیل خانواده برخوردار است ، منافاتى ندارد.
اساس این نوشتار برمعرفى فرهنگ «بایسته و شایسته» اسلامى درخصوص تشکیل خانواده است نه ارائه گزارش از «آنچه هست». پس غیرمتداول بودن و سابقه نداشتن بعضى مراحل در فرهنگ کنونى جامعه نباید ما را نسبت به حقانیت و تأثیر آن مرحله دچار تردید کند.
دوره پیش از خواستگارى

مرحله اوّل: کسب دانش خانوادگى
 
ولاتَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ...؛
چیزى را که به آن علم ندارى، دنبال مکن. (2)
برحسب کلام خداوند که پیروان خود را از اقدام ناآگاهانه برحذر مى‏دارد و آنان را به سوى «علم» فرا مى‏خواند، بر هر دختر و پسرى لازم است که با مطالعه کتاب‏هاى معتبر و دریافت تجربه‏هاى موفق دیگران در زمینه «خانواده» و شرکت در جلسات آموزشى، خود را به روشنایى دانش برسانند و از تاریکى‏هاى جهل و تقلید و الگو پذیرى‏هاى باطل برهانند.
دختر و پسرى که جایگاه با اهمیت خود را در خانواده بشناسند و از حقوق خانوادگى و احکام ویژه آن و نیز از وظایف خود نسبت به طرف مقابل و «بایدها و نبایدها»ى دوره «آشنایى اوّلیّه تا فرزنددارى» آگاه باشند، کم‏تر دچار شکست خواهند شد.
جوانى که علت‏ها و عوامل موفقیت یا تلخ کامى‏هاى خانوادگى را مى‏داند. و تجربه دیگران را محترم مى‏شمارد، مى‏تواند قدرت تجزیه و تحلیل امور خانوادگى و پیش‏بینى خطرهاى احتمالى را در خود قوى سازد و از ابتدا راه عذرهاى غیر موجّهى همچون «نمى‏دانستم»، «گول خوردم»، «کسى به من گوشزد نکرده بود»، «فکرش را نمى‏کردم»، «اى کاش...» را به روى خود ببندد و با درایت و هوشیارى ، قدم به مراحل تشکیل خانواده بگذارد.
در پرتو همین آگاهى، جوان مى‏تواند معیارهاى متناسب با موقعیت خود را براى گزینش همسر تعیین و فهرستى از شرایط، شاخص‏ها و بایستگى‏ها را فراهم کند که در مرحله دوم به توضیح آن مى‏پردازم.
به دوستان جوان توصیه مى‏شود علاوه بر افزایش سطح آگاهى نسبت به کلّیّات معارف اسلامى و اخلاق اجتماعى و مطالعات سیاسى - اجتماعى، به بررسى ارزش و ضرورت خانواده، هدف از تشکیل خانواده، وضعیّت خانواده در اسلام و جوامع غیر اسلامى، علل طلاق و ستیزهاى زناشویى، ضرورت ازدواج، اهداف و مزایاى ازدواج، عوامل موفقیت ازدواج، (3) تأثیر بزرگان خانواده و استقلال رأى ، مَهر ، (4) جهیزیه ، شیوه صحیح خواستگارى ، حقوق زن و شوهر در مراحل قبل از عقد و در حین عقد و پس از آن، (5) متن عقد و سند ازدواج ، (6) شروط ضمن عقد ، (7) تمهیدات پذیرش فرزند ، صله رحم و دیگر امور ذى ربط بپردازند.

مرحله دوم: تعیین معیار
 
داشتن هدف مشخص، لازمه زندگى هر موجود زنده است؛ ولى در تبیین جایگاه «معیار» ، به نظر مى‏رسد همان‏گونه که هر کارفرما براى تهیه واحد مسکونى ، کمّ و کیف ساختمان مطلوب خود را براى معمار بیان مى‏کند تا معمار بر طبق همان نیاز و سلیقه عمل کند، در تشکیل خانواده نیز لازم است طرفین ، نوع نیاز و سلیقه شخصى را به صورت شفّاف و به عنوان شاخصِ مطلوبیت تعیین کنند و براساس همان شاخص‏ها حرکت را از نقطه «زندگى‏مجردى» آغاز و تا مقصد «زندگى خانوادگى» ادامه دهند.
تعیین شاخص براى گزینش همسر ، همانند داشتن چراغ روشن براى وسیله نقلیه در جاده تاریک است که عموماً اولیا و به خصوص جوانان نسبت به جایگاه این دو عنصر (هدف و معیار) در سرنوشت انسان بى‏توجه‏اند؛ زیرا چه بسیار خانواده‏هایى تشکیل مى‏شود که طرفین یا هدف مشخّصى از ازدواج ندارند و یا در اثر نداشتن معیار روشن ، به صورت تصادفى در زیر یک سقف قرار مى‏گیرند و در نتیجه، از استحکام لازم برخوردار نیستند و باکوچک‏ترین لغزشى سقوط مى‏کنند. بنابراین ، ازدواجى که فقط با معیار ناقص « زیبایى» یا «تمکّن مالى» شکل گرفته باشد، به پایدارى و موفقیت آن چندان امیدى نیست.
«معیار» در همه ابعاد زندگى دختر یا پسر قابل تعیین است؛ از جمله نسبت به میزان تدیّن ، افکار سیاسى – اجتماعى ، فرهنگ ملى و اقلیمى ، اصل و نسب خانوادگى ، خُلق و خو ، سطح تحصیلات ، توانمندى‏هاى فنّى – هنرى ، اندام و ظواهر جسمى ، سن و سال، (8) تمکّن مالى ، خویشاوند یا غیر خویشاوند بودن ، شغل ، اعتبار خانوادگى و اجتماعى ، سلیقه‏ها ، خانه دارى ، نحوه معاشرت ، حساسیت‏ها ، عواطف و غیره. پس سزاوار است هر جوان (دختر و پسر) از روى تدبیر و مآل اندیشى، با مطالعه کتاب‏ها و منابع معتبر و نیز مشورت و بهره‏گیرى از تجربه‏هاى دیگران، در هر یک از ابعاد زندگى طرف مقابل، داراى معیار باشد، تا همسر آینده خود را بر طبق همان معیارها گزینش کند.
براى عملى کردن این مرحله، هر یک از ابعاد ذکر شده را بر روى صفحه نوشته و خواسته‏هاى خود را پیرامون آن موضوع، مشخص مى‏کند؛ مثلاً در موضوع « میزان تدیّن» مى‏نویسد:
- همسرم باید کسى باشد که از روى عمد ، کار واجب مثل نماز و روزه را ترک‏ نکند؛
- دانسته و عمداً مرتکب گناه نشود؛
- طهارت و نجاست را رعایت کند؛
- در مسائل شرعى از مرجعى مشخّص تقلید کند؛
- از مصرف کردن اموال دیگران به خصوص اگر ناراضى باشند اجتناب کند؛
- اهل دروغ و غیبت نباشد؛
- مقیّد به پرداخت خمس و زکات باشد؛
- در آمد حلال داشته باشد.
یا پسر در زمینه « شغل» ، یکى از گزینه‏هاى زیر را مى‏نویسد:
- دوست دارم همسرم به صورت پاره وقت در بیرون از منزل کار کند؛ امّا در محیطى که همه همکارانش زن باشند؛
- دوست دارم خانم در داخل منزل ، فعالیت در آمدزا داشته باشد؛
- دوست دارم همسرم فقط به تحصیلات علمى بپردازد تا سطح آگاهى او افزایش یابد.
همچنین دختر نسبت به شغل همسر آینده، یکى از موارد زیر را انتخاب‏مى‏کند:
- اگر همسرم کارمند دولت باشد بهتر است؛
- همسرم نظامى باشد؛
- چند شغلى نباشد؛
- شغلى که زمان آن محدود به ساعاتى از روز باشد؛
- شغل، آزاد ولى شرافتمندانه و محترم باشد.

در تعیین معیار، چند نکته حایز اهمّیّت است:
 
1. هیچ دختر و پسرى، خویشتن را کمال یافته نپندارد و از معایب خود غافل نباشد؛ زیرا به فرموده امام على(ع): «مِنْ أشَدِّ عُیُوبِ المَرْءِ أن تَخْفى‏ علیه عُیُوبُه؛ از بدترین معایب شخص این است که عیب‏هاى خودش را نشناسد». (9)
2. از آن‏جا که در زندگى «دنیا» همگى در مسیر «تکامل» (حرکت از نقص به سوى کمال) هستند، یافتن همسرى که از همه جهات، کمال یافته باشد، یا غیر ممکن است یا بسیار دشوار و طاقت فرسا. یکى از محققان در مقاله‏اى مى‏نویسد:
غالب دختران و پسران جوان به دنبال همسرى مى‏گردند که از هر لحاظ به‏دلخواه آنان باشد. هیچ عیبى نداشته، سراپا حُسْن باشد؛ همسرى که سال‏ها در رؤیاهاى‏شان با او زندگى کرده و از بودن با او لذّت برده‏اند.
این قبیل آرمان گرایى در ازدواج، مخلّ بهداشت روانى و منشأ تنیدگى‏هاى فزاینده است. هم زن و هم شوهر بایستى این نکته را بپذیرند که همسر ایده‏آل اساساً وجود ندارد. هر کس داراى یک سلسله ویژگى‏هاى خوشایند و یک سلسله ویژگى‏هاى ناخوشایند (آن هم از زاویه دید ما) است و ما باید تصمیم بگیریم که آیا ویژگى‏هاى مثبت او از دید ما بر ویژگى‏هاى منفى برترى دارد یا نه. بدین ترتیب، انتظار ما از همسرمان کم‏تر شده، توقعاتى از همسرمان خواهیم داشت که او قادر به برآوردن آن‏هاست. (10)
3. وجه مشترک همه معیارها، تشابه، جور بودن و هم سطح بودن طرفین است که در متون اسلامى، از آن به «کُفوِیَّت» تعبیر شده‏است. محقق نامبرده در مقاله‏اش مى‏نویسد:
دختر و پسر بایستى از جنبه‏هاى مختلف با یکدیگر تشابه داشته باشند تا زندگى آن‏ها خوشایند و با دوام باشد. در زیر به پاره‏اى از این وجوه تشابه اشاره مى‏کنیم:
1. مذهب؛
2. فرهنگ؛
اگر دختر در خانواده‏اى بزرگ شده باشد که واجد ویژگى «زن سالارى» باشد و مرد در خانواده «مرد سالار» تحول یافته باشد، امکان زندگى خوشایند و مداوم کاهش مى‏یابد....
مردى که به خرافات خاص یک فرهنگ اعتقاد دارد نمى‏تواند زندگى راحتى داشته باشد؛ مگر این‏که با دخترى که داراى باورهاى مشابهى است ازدواج‏کند.
3. ویژگى‏هاى جسمانى از نظر رنگ پوست، قد و غیره؛
4. تحصیلات؛
5. طبقه اقتصادى - اجتماعى؛
هر چه سطح اقتصادى دو خانواده دختر و پسر به هم نزدیک‏تر باشد، امکان بروز تنیدگى‏ها بیش‏تر کاهش مى‏یابد....
6. هوش؛
7. سنخیّت شخصیّتى. (11)
کارشناس ارشد علوم تربیتى و مشاوره، آقاى محمدباقر نظرى، در همین خصوص مى‏گوید:
ازدواج، پیوند دو انسان است و آن‏دو باید در فرهنگ، اقتصاد، اندام، محیط زندگى، سواد و غیره با هم سنخیّت داشته باشند و این درسى است که «طبیعت» به ما مى‏دهد؛ زیرا در بین درختان میوه، آلبالو را به گیلاس پیوند مى‏دهند، امّا گردو با گیلاس قابل پیوند نیست؛ چون سنخیّت ندارند. این سنخیّتى که مورد تأکید اسلام است، عین عدالت است؛ زیرا به تجربه ثابت شده که ازدواج دو نفر با نداشتن سنخیّت، یا ازدواج ناپایدارى است و یا ثمره آن پیوند (فرزند)، ثمره مفیدى نخواهد بود.
یکى از کارشناسان ارشد روان‏شناسى در تحقیقى تحت عنوان «کبوتر با کبوتر، باز با باز» مى‏نویسد:
در تحقیقى که روى 1800 جوان انجام شد، این نتیجه به دست آمد که داشتن نگرش‏ها و ارزش‏هاى مشابه، جزء مهمى از روابط دوستانه و روبه رشد است؛ پرسش شوندگان در موضوع ازدواج پاسخ دادند ما سعى مى‏کنیم با فردى ازدواج کنیم که هر چه بیش‏تر شبیه خودمان باشد. (12)
4. هر چند که معیارها به حسب اختلاف سلیقه اشخاص، گوناگون است، امّا نباید از یاد برد که آن معیارها باید با وضع و موقعیّت فعلى سازگار باشد و از خیال بافى و ترسیم نقشه زندگى در فضاى رؤیایى و توأم با آرزوهاى دورودراز که احتمال تحقق آن ضعیف است، اجتناب شود. از امام على(ع) دراین خصوص روایت شده: «الْأَمَلُ خادعٌ غارُّ ضارُّ؛ آرزو، مکرکننده فریب‏دهنده زیان رساننده است». (13)
5. معیارها به شکلى تعیین شوند که در مرحله تحقیقاتِ میدانى، قابل بررسى و آزمون باشند؛ مثلاً «داشتن صفا و صمیمیّت» را نمى‏توان از معیارها برشمرد؛ چون قابل تحقیق نیست.
6. به آداب و رسوم اصیل و سنت‏هاى جامعه احترام گذاشته شود و در تعیین معیارها دخالت داشته باشند؛ زیرا آن سنت‏هایى که به گفته علاّمه شهید مطهرى، از معالى اخلاق و مجاهدات و مبارزات گذشته و از خصایص مقدس انسانى و تلاش‏هاى او براى حاکم ساختن عدل و نیکى و (فضایل) نشأت گرفته‏اند، حاصلشان زنده ماندن و حرکت و رفاه و شکوفایى ملت‏هاست. برخلاف آن سنت‏هایى که از جهل و دنیاپرستى و روابط ظالمانه اجتماعى سرچشمه مى‏گیرند؛ که نتیجه آن‏ها عقب ماندن، انحطاط، تحمیق و اسارت مردم است. (14)
7. بناى زندگى ساده و داشتن خانواده‏اى به دور از تجمّل را براى خود ضرورى بداند و از ابتدایى‏ترین مرحله، خود را بدان ملزم ببیند.
آقاى رضا اصفهانى، با بهره‏گیرى از کلام پیامبر اکرم(ص) در نهج‏الفصاحه که مى‏فرماید: «آکُلُ کما یأکُلُ العَبدُ و أجْلِسُ کما یَجْلِسُ العَبْدُ؛ من مانند بردگان غذا مى‏خورم و مانند آن‏ها بر زمین مى‏نشینم»، مى‏نویسد:
برخى از مردم عادت کرده‏اند که زندگى تجمّلى داشته باشند و به همین جهت، از منزلشان، میهمانى‏هایشان، لباس و رفتار و دیگر مسائل زندگى‏شان همه جا تجمّل مشاهده مى‏شود و از آن ساده زیستى که در زندگى بى‏آلایش و با صفاى انسان‏هاى وارسته وجود دارد هیچ ندارند که هیچ، بلکه ساده زیستان را که در راهى جز راه آنان گام برمى‏دارند، با برچسب‏هایى همچون «بى‏تمدن»، «عقب افتاده» و مانند این‏ها، مورد تمسخر قرار مى‏دهند؛ حال آن‏که، آنان آن قدر در تجمّل پرستى خود غرق‏شده‏اند که معناى این تعبیرات را که بیش از هر کس شامل حال خودآن‏ها مى‏شود نمى‏فهمند؛ چون اگر معناى تمدن را مى‏فهمیدند مى‏دانستند که ساده‏زیستى، با تمدن منافاتى ندارد؛ و نیز مى‏دانستند که برچسب عقب افتادگى، شایسته خود آن‏هاست که براثر فرورفتن در زندگى تجمّلى و دل بستن به مظاهر مادّى، از کاروان تکامل انسانیت عقب افتاده‏اند. به هر حال، ساده زیستى شیوه مردان خداست؛ همچنان که تجمّل پرستى راه کسانى است که به خاطر دور بودن از معنویت، دل به دنیا بسته‏اند. (15)